Türk Kültürü'nde Dadaş Mührü

Geçiş dönemleri olarak bilinen doğum, çocukluk, gençlik, evlenme ve ölümün yanı sıra halk hayatını ilgilendiren pek çok konuda uygulanan âdet ve inanmalar, günlük yaşamın rotasını belirliyor.

ESSELAM KABLEL KELAM

Şekil olarak küçük belki de basit görünen selâm, toplum fertlerini birbirine bağlayan, insanlar arasındaki ilişkiyi sağlamlaştırıp pekiştiren önemli bir davranıştır. Karşıdakine ilgiyi, sevgiyi, saygıyı, nezaketi göstermenin en iyi başlangıcı selâmdır. Bu bakımdan, ‘Türk kültür hayatında selâm, insanları birleştiren, kaynaştıran en mühim davranış olarak kabul edilmiş, sözden önce selâmın gelmesi ile selâm vermeyenin sualine cevap verilmemesi gerektiği vurgulanmıştır. Töremizde önce selâm, sonra kelâm (söz) kuralı önemli bir yer tutar.’ Dinimizde de selâmlaşmanın önemi üzerinde ısrarla durulmuştur. Eskiden Erzurum’da karşılaşılan herkese selâm verilirdi. Böylece insanlar birbirlerine dostluk ve sevgi gösterme fırsatı bulurlardı. Bu uygulama günümüzde bir hayli azalmıştır. Yalnız tanıdık, eş- dost karşılaştıklarında selâmlaşmaktadır.

YARDIMLAŞMA

Birlikte yaşamanın en güzel tarafı, insanları sevmek ve onlara yardım etmenin zevkini tadabilmektir. Türk insanı, karşısında kim olursa olsun, ‘halka hizmeti Hakk’a hizmettir’ prensibinden hareketle, yardım elini uzatmayı hayatının bir parçası bilmiştir.

Erzurum’daki genel anlayışa göre de yapılan yardıma hiçbir zaman karşılık beklenilmemelidir. Müslüman olan, herkes için hayır ister. Kendisi için hayırlı görüp istediği bir şeyi, başkaları içinde istemek insanlık faziletlerindendir.

KADIN- ERKEK İLİŞKİSİ

Kadın- erkek ilişkisi Erzurum’da karşılıklı sevgi ve güven esasına dayanır. Görünürde ailede erkek hakimmiş gibi bir izlenim söz konusu ise de daha çok kadının dediği olur. Kız beğenmeğe dolaşan görücü kadınlar, oğullarına daha çok becerikli, akıllı ve hünerli kızları bulup almak için çaba gösterir. Oysa damat seçiminde, uysal olan damadı tercih ederler. Erzurumlu gelinin uyanığını, damadın uysalını sever. Damadın uysal olması, kadının ailedeki rolünü artırır. Medeni ve sağlıklı bir toplumun kurulması, kadın- erkek ilişkisinin aile sorumluluğunu birlikte taşımalarına bağlıdır.

AKRABALIK İLİŞKİLERİ

Günümüz toplumunda geniş ailenin yerini çekirdek aileye bırakması, akrabalık ilişkilerini zayıflatmıştır. Sadece yakın akrabalar birbirleriyle ilgilenme fırsatı bulabilmektedir. Uzak akrabalarla olan ilişkiler, yok denecek kadar az veya sınırlıdır.

Erzurum’da da akrabalar arası ilişkilerde geçmişe göre gerileme görülmektedir. Ancak yörede zaman zaman yakın akrabaları ziyaret etmek usuldendir. Bu ziyaretler karşılıklı olur. Yaşlı akrabaları ziyaret etmede karşılık beklenmez. Doğum, evlenme ve ölüm gibi olaylar, akrabaların bir araya gelmelerine ve yardımlaşmalarına vesile olmaktadır.

AİLEDE YAŞLILARIN YERİ

Erzurum’da yaşlılar çocuklarıyla yada ayrı oturmaktadır. Bu iki halin getirdiği birtakım sıkıntılar, hoşluklar, haklar ve görevler vardır. Yaşlının sosyal ve ekonomik şartları elverişliyse kimseyi rahatsız etmeden hayatını sürdürmeyi devam eder. Kendini idare edecek durumda değilse birlikte yaşamak zorunda kalır. Bu durumda çocukların ve torunların uymak zorunda oldukları sorumluluklar vardır. Bu sorumluluk kadının ve erkeğin anne ve babası için eş değerdedir.

GELİN-KAYNANA İLİŞKİLERİ

Anadolu genelinde olduğu gibi Erzurum’da da erkek çocuk büyük imtiyaza sahiptir. Özellikle anneler erkek çocuklarına ayrı bir ilgi duyar, kız çocuklarına göre daha imtiyazlı büyütür. Annelerin erkek çocuklara aşırı düşkünlüğü, gelin- kaynana ilişkilerinde birtakım sürtüşmelere neden olabilmektedir.

Büyük baba, büyük anne, kardeşler görümceler, eltiler ve bunların çocuklarından oluşan eski aile yapısı içinde gelinin aleyhine birtakım katı kurallar olduğunu görülmektedir. Günümüzde anne- baba ve çocuklardan oluşan çekirdek aile yapısının en önemli yeniliği kaynana baskısına son vermesi olmuştur. Annelerin erkek çocuklara düşkünlüğü onların evlenmelerine kadar devam etmektedir. Erkek çocuk evlenince evliliğin gereği olarak hanımına daha yakın bulunmaktadır. Bu da annenin erkek çocuğa olan ilgisinin azalmasına sebep olmakta ve onu kız çocuklarına yaklaştırmaktadır. Erzurumlu anneler çocukları evleninceye kadar erkek, evlendikten sonra kız çocuklarına daha düşkün oluyorlar. Günümüzde hali vakti yerinde olan aileler gelinlerini ayrı eve getirmektedir. Bu gelin ile kaynananın fazla yüz- göz olmamaları açısından olumlu bir gelişmedir. Bu durumda bile gelinle kaynana arasında bazı uzaktan atışlar olabilmektedir. Buna rağmen sürekli aynı evde bulunup fazla yüz- göz olmadıkları için ilişkiler daha sağlıklı yürütülebilmektedir.

HASTALIK DURUMU

Erzurum halkı hastaya çok anlayışlı davranır. Onu yormamak, üzmemek ve rahat ettirmek için elden gelen yapılır. Hasta kendini idare edecek durumda değilse, yakınlarının bakım ve kontrolüne alınır. Hasta ziyareti Erzurumlu’nun en çok önem verdiği hususlardan biridir. Yakınlarından, dostlarından, tanıdıklarından, komşularından birinin hasta olduğunu haber alan her Erzurumlu, onu ziyaret etmeyi kendisi için önemli bir görev sayar. Hastayı ziyaret etmenin yasak olduğu durumlarda yakınları ziyaret edilir. Hastanın durumu ağırsa “Allah’tan ümit kesilmez”,”Çıkmayan canda ümit vardır” gibi teselli edici sözler söylenir.

MAHALLE- SOKAK- SİTE İLİŞKİLERİ

Hızlı şehirleşmenin getirmiş olduğu nüfus hareketleri, şehirlerde yerli halkın azalmasına sebep olmuş, mahallelerde birbirini tanıyan insanlar giderek azalmıştır. Bu değişmelerin en çok olduğu illerden birisi de Erzurum’dur. Nüfus hareketleri, eskiden sürekli olan komşuluk ilişkilerinin belli dar kalıplar içerisinde kalmasına ve geçici olmasına da neden olmuştur. Aynı site veya apartmanda oturanların bir kısmı ev sahibi, bir kısmı kiracı konumundadır. Kiracıların kalıcı olmayışları, komşuluk ilişkilerinin sınırlı tutulmasında etkili olmaktadır. Nüfus hareketlerinden kaynaklanan bu menfî gelişmelere rağmen, Erzurum halkı komşuluğun önemini hiçbir zaman gözden uzak tutmamıştır. “Ev alma komşu al” atasözü yörede günümüzde bile geçerliliğini korumaktadır. Erzurum halkı arasındaki genel eğilim de komşuluk müessesesinin sağlam temellere oturtulması doğrultusundadır.

MİSAFİR AĞIRLAMA ÂDETLERİ

Erzurum’da misafir evin kapısında karşılanır. Uzaktan gelen eş dosta daha sıcak ilgi gösterilir. “Duvara çöp sokalım” denilmek suretiyle geciktiğinden dolayı sitem edilir. Eğer misâfir sık sık gelen biriyse, “Aman ne tesadüf biz de şimdi gelse” diyorduk tarzında sözlerle memnuniyet ifade edilir. Yemek vakti habersiz gelen misafirler mutlaka sofraya davet edilir. Gerekirse sofra takviye edilir. “Misâfir umduğunu değil, bulduğunu yer” denilmek suretiyle noksanlıkların hoş karşılanması istenilir.

Erzurum ve çevresinde ‘zeyi gezmesi’ denilen bir misafirlik geleneği de vardır. Hanımlar, uzakta bulunan akrabalarına bir ayı bulan uzun süreli misafirliğe giderler. Buna, ‘zeyi gezmesi’ denir. Zeyi giden hanım, misafir gittiği evin yakın ve komşularına o yörede bulunmayan hediyeler götürür. Hediye dağıtılan kişiler de zeyi gelen hanımı sıra ile davet eder, dönüşünde kendi yörelerinin ürünlerinden hediyeler verirler.

BÖLGECİLİK VE HEMŞEHRİLİK

Bir insanın doğup büyüdüğü çevreyi sevmesi, oraya gönülden bağlı olması tabiidir. Fakat bunun bir politik malzeme haline getirilmesi, vatan ve millet bütünlüğünü zedeler. Erzurum’da doğmuş bir insanın Erzurum’u sevmesi, Erzurum’un kalkınması için özel bir gayret göstermesi şeklindedir. Bu sevgi, hiçbir zaman başka illerden olanlara zarar verecek nitelikte olmamıştır. Böyle bir durumu düşünmek bile Erzurumlu’nun aklının ucundan geçmez. Kendi hemşehrisinden çok yabancının hak ve hukukunu korur. Bugünkü Erzurum, kaderde, tasada bir ve beraber olan insanların millet olma şuuru ve gururu ile yaşadığı bir ilimizdir.